یکی از مهم ترین مشکلات خانم ها در سنین باروری، اختلالات دوره ماهانه است که در بسیاری از مواقع با علائمی مثل افزایش هورمون های مردانه، رویش موهای زائد، آکنه، ریزش مو و چاقی به ویژه در ناحیه شکمی همراه می شود. در چنین شرایطی می توانیم بگوییم که فرد دچار یک بیماری شایع به نام سندروم تخمدان های پلی کیستیک شده؛ بیماری زنانه ای که با وجود شیوع بالا، درمان بسیار راحتی هم دارد. البته بسیاری هم آن را یک بیماری جدی تلقی نمی کنند و به فکر درمان نیستند.
حالا سوال اینجاست که چرا این روزها درباره این اختلال هورمونی شایع، زیاد می شنویم؟ آیا این بیماری فقط در خانم ها ی متاهل دیده می شود؟ آیا رابطه ای بین سندروم تخمدان های پلی کیستیک و سرطان وجود دارد؟ آیا عدم درمان بیماری سندروم تخمدان های پلی کیستیک خطرناک است و باعث ناباروی می شود؟ با ما همراه باشید تا به پاسخ این پرسش ها برسید.
بدون شک سندروم تخمدان های پلی کیستیک (PCOS) شایع ترین اختلال عملکرد تخمدانی در خانم هاست و آمارهای جدید نشان می دهد 12 تا 20 درصد خانم هایی که در سنین باروری قرار دارند، به این بیماری مبتلا می شوند. نباید فراموش کنیم این آمار در مناطق مختلف، متفاوت است. به عنوان مثال آمار ابتلا به سندروم تخمدان های پلی کیستیک در خاورمیانه بیشتر است.
ژنتیک عامل اصلی بیماری سندروم تخمدان پلی کیستیک
بیماری سندروم تخمدان های پلی کیستیک یک بیماری ارثی و ژنتیکی است که با بالارفتن سن (پس از سن 35 سالگی) به خودی خود خوب می شود زیرا تخمدان ها با افزایش سن کوچک می شوند و تعداد فولیکول ها کاهش پیدا می کند. در کنار عوامل ژنتیک، بحث عوامل محیطی نیز مطرح است. به عنوان مثال فردی که بی تحرک است، تغذیه مناسبی ندارد و مشکل اضافه وزن دارد و زمینه ژنتیکی این بیماری را هم دارد، به احتمال بسیار زیاد دچار این سندروم خواهدشد.

البته چاقی یک سیکل معیوب است؛ به این معنی که داشتن اضافه وزن به شیوع سندروم تخمدان های پلی کیستیک کمک می کند و فردی که به این بیماری مبتلا است نیز دچار چاقی شکمی می شود. نکته جالب اینکه کم کردن وزن (کاهش مصرف برنج و سیب زمینی و شیرینی در کنار پیاده روی یک ساعته روزانه) تاثیر به سزایی در درمان این بیماری دارد.
سندروم تخمدان پلی کیستیک باعث اختلال در قاعدگی می شود
از نظر زمانی به پریودی غیرعادی گفته می شود که فاصله میان دو عادت ماهانه، طول روزهای پریود و مقدار خون ریزی تغییر کند و ما همیشه برای این تغییرات یک محدوده طبیعی در نظر می گریم. اصولا پریود شدن خانم ها مانند یک ساعت، منظم نیست و اگر هم منظم باشد، دلیلی بر سلامت بیشتر فرد نسبت به بقیه افراد تلقی نمی شود.
توجه داشته باشید هر تاخیری را نمی توان دوره نامید. به طور مثال، اگر خانمی هر 28روز یک بار پریود می شود اما حالا بعد از گذشت 31 روز پریود شده است، اصلا غیرطبیعی نیست اما اگر بیش از 10 روز عادت ماهانه خانمی جلو یا عقب بیفتد، این امر غیرعادی است. هم چنین اگر خانمی فقط یک بار در سال اختلال دوره پریود پیدا کرد و عادت ماهانه نشد، نباید نگران نشود، اما اگر این اتفاق تکرار شد میتواند علامتی از قطع دوره باشد. از طرفی پریودشدن تابع تغییرات گوناگون در مغز انسان است و رابطه مستقیمی با مغز دارد.
به طور مثلا، مسافرت، استرس ناشی از یک امتحان، یک شادی ناگهانی و یک شوک روحی می تواند در پریود اختلال ایجاد کند و حتی باعث قطع پریود شود. حال اگر این قطع دور به بیش از یک ماه ادامه پیدا کرد و تکرار شد درواقع اختلالات پریود محسوب می شود که به طور معمول با افزایش هورمون های مردانه، رویش موهای زائد، ایجاد آکنه در صورت و بدن، ریزش مو و چاقی همراه است.
در چنین شرایطی می گوییم فرد دچار بیماری سندروم تخمدان های پلی کیستیک (PCOS) شده است. البته گاهی افراد لاغرهم دچار این سندروم می شوند. به همین دلیل می گوییم سه معیار اصلی برای تشخیص سندورم تخمدان های پلی کیستیک باید وجود داشته باشد؛ اختلال پریود (شایع ترین علامت)، تشخیص به کمک سونوگرافی و افزایش هورمون های مردانه.
نامگذاری اشتباه؟!
شاید سندروم تخمدان های پلی کیستیک نام مناسبی برای این بیماری نباشد چون بیمار با شنیدن این نام فکر می کند در بدنش کیست های بزرگی دارد، در حالی که اصلا این طور نیست. درواقع در خانم های مبتلا به این سندروم، فولیکول های کوچکی در حد 2 یا 3 میلی متر درست مثل نگین های یک انگشتر تخمدان را احاطه کرده اند و تخمک آزاد نمی شود، بنابراین با تجویز سونوگرافی می تواند اندازه و تعداد این فولیکول ها را تشخیص داد و نسبت به درمان اقدام کرد.
در بیماری سندروم تخمدان پلی کیستیک مجرد یا متاهل بودن مطرح نیست
در ایران بسیاری از خانم ها پیش از ازدواج دچار اختلالات پریود هستند، یعنی ممکن است فرد یک ماه به صورت طبیعی پریود شود، چند ماه اصلا خونریزی ماهانه نداشته باشد و یک مرتبه سه هفته پشت هم دچار خونریزی شدید شود. اگر خانمی در دوران مجردی دچار اختلال پریود شود و هیچ علامت دیگری مثل پرمویی را نداشته باشد، از نظر پزشکی جای نگرانی نیست و نیازی به مصرف دارو ندارد، اما در صورتی که این اختلال با علائمی مثل افزایش هورمون های مردانه، چاقی، ریزش مو، آکنه و… بروز کند و در سونوگرافی هم فولیکول ها قابل مشاهده باشند، برای فرد دارو تجویز می کنیم.
البته سندورم تخمدان های پلی کیستیک با وجود شیوع بالا، درمان آسانی دارد و درمان های دارویی درباره این بیماری ها بسیار خوب جواب می دهند و نیازی به کارهای پیچیده، عمل جراحی و داروهای گران قیمت نیست. به طور مثال، قرص های ضدبارداری جدیدی در بازار موجود است که علاوه بر منظم کردن دوره پریود، آثار بسیار مثبتی در درمان عوارض این بیماری دارند.
درواقع کار ما این است که بیماری را کنترل کنیم، به این ترتیب که بیمار برای مدت یک سال دارو مصرف می کند و بعد از گذشت یک سال دارو را قطع می کنیم. اگر بیماری فرد عود نکرد، یعنی مشکل او برطرف شده است، در غیر این صورت، مصرف دارو را تا بهبود فرد ادامه می دهیم که گاهی ممکن است سال ها طول بکشد.
در بسیاری از مواقع این سوال برای خانم ها مطرح می شود که اگر من پیش از ازدواج قرص جلوگیری بخورم، دچار عوارضی مثل چاقی یا حتی ناباروری نمی شوم؟ آیا مصرف این قرص ها خطرناک نیست؟ در پاسخ به این افراد باید بگویم مصرف این داروها تنها مشکلات هورمونی را از بین می برد اما نخوردن دارو احتمال بروز سرطان به ویژه سرطان رحم و سینه را افزایش می دهد؛ بنابراین چنین بارورهای نادرستی فقط روند درمان را به تاخیر می اندازد و هیچ پایه علمی ندارد.
ما در پزشکی و در تخصص زنان و زایمان، اصطلاحی به نام تنبلی تخمدان نداریم. تنبلی تخمدان یک اصطلاح عامیانه است و در مورد افرادی به کار برده می‌شود که دچار عدم تخمک‌گذاری هستند یا تخمک‌گذاری‌های خوبی ندارند.

یک گروه عمده از این افراد هم مبتلایان به تخمدان پلی‌کیستیک یا PCO هستند. در واقع می‌توان گفت، تخمدان پلی‌کیستیک اصطلاح ما و تنبلی تخمدان اصطلاح عامیانه مردم است. تخمدان این افراد نمی‌تواند به دلیل وجود برخی عوامل، تحت تاثیر هورمون‌های FSH و LH طبیعی بدن قرار بگیرد و در نتیجه تخمک‌گذاری انجام نمی‌شود. یعنی هورمون‌های مترشحه این افراد از هیپوتالاموس، هیپوفیز و تخمدان، دچار اختلال است و در نتیجه عملکرد مناسبی هم ندارد.

چه اتفاقی در تخمدان‌ می‌افتد که این کیست‌ها تشکیل می‌شوند؟
این مشکل به دلیل تغییراتی در ساخت‌وساز هورمون‌های داخل تخمدان و مسایل آنزیمی که سبب می‌شود میزان این هورمون‌ها بالا برود، رخ می‌دهد. همان‌طور که می‌دانید هر ماه 4، 5 عدد از فولیکول‌های داخل تخمدان شروع به رشد کرده و به مرحله‌ای از رشد می‌رسند که یکی از ‌آنها براساس گیرنده‌هایی که در سطح فولیکول وجود دارد انتخاب شده و به رشد خود ادامه می‌دهد. بنابراین رشد بقیه فولیکول‌ها متوقف می‌شود. در این مرحله هورمون استرادیول و استروژن که در بدن خانم‌ها ترشح می‌شوند باید به میزان خاصی برسند تا بتوانند سبب تخمک‌گذاری شوند.

ولی بنا به دلایلی به این حد نرسیده و مقدارشان از یک مقدار ثابت و مشخص افزایش نیافته و در یک خط مستقیم و طولانی‌مدت ادامه پیدا می‌کنند. در نتیجه تخمک‌گذاری انجام نمی‌شود و فولیکول رشد کرده همراه با مایعات داخل تخمدان به کیست تبدیل می‌شود.
این چرخه نامنظم فقط به کیست‌های تخمدان منجر می‌شود یا عارضه دیگری هم بر قسمت‌های دیگر بدن دارد؟
از نظر طب تخصصی زنان، عارضه بالینی این اتفاق در خانم‌ها سبب رشد بی‌رویه مخاط رحمی می‌شود که می‌تواند در طولانی‌مدت باعث بروز سرطان رحم شود. بنابراین افراد مبتلا به تخمدان پلی‌کیستیک حتما باید زیرنظر متخصص زنان هم باشند.

شما در این زمینه چه اقدامی انجام می‌دهید؟
چنانچه این افراد نخواهند باردار شوند ما با هورمون درمانی سیکل‌های منقطع ایجاد می‌کنیم و اجازه تحریک مداوم مخاط رحم را به وسیله استروژن نمی‌دهیم. زیرا افزایش هورمون استروژن در تخمدان‌ پلی‌کیستیک، مهم‌ترین عامل خطر برای سرطان رحم است. نکته جالب این است که با بالا رفتن سن، به‌عنوان نمونه بعد از سن 35 سالگی، قاعدگی رو به منظم شدن پیش می‌رود و سیکل تخمک‌گذاری بهتر انجام می‌شود. زیرا ذخیره تخمدانی و حتی تعداد فولیکول‌ها با بالا رفتن سن کم و مشکل این افراد به مرور کمتر می‌شود.
آیا ارث هم در این زمینه نقشی دارد؟
بله، این نشانگان دارای زمینه‌ای ژنتیکی است و ژن آن شناخته شده بنابراین نمی‌توانیم این زمینه ارثی را از بین ببریم و می‌توانیم علائم را برحسب مشکل، درمان علامتی و به صورت مقطعی حل کنیم.
پس چون زمینه ارثی و ژنتیکی در میان است می‌تواند، مردان خانواده را هم درگیر ‌کند؟بله، مردان خانواده هم در معرض ابتلا به مشکلات قلبی‌ – عروقی، طاسی‌های شدید زودرس، افزایش میزان ابتلا به دیابت، چاقی‌های مرکزی و شکم‌های بزرگ هستند. بنابراین توصیه می‌کنیم که مشکل در کل خانواده بررسی شود.
کیست‌های بزرگی که در تخمدان به وجود می‌آیند هم ناشی از همین مشکل تخمدان پلی‌کیستیک است یا علت دیگری دارد؟
مقوله کیست تخمدان با کیست‌های متعدد تخمدان تفاوت دارد. کیست‌های تخمدان به دو دسته خوش‌خیم و بدخیم یا تومور سرطانی تقسیم‌بندی می‌شوند. در واقع فولیکول‌‌های در حال رشد، در خود مایعاتی جمع می‌کنند که باعث می‌شود اندازه آنها بزرگ‌تر از حد طبیعی شود. زمانی که اندازه این کیست‌ها به بیشتر از 5/2 تا 3 سانتی‌متر برسد، به آن کیست تخمدان می‌گوییم ولی اگر اندازه کیست از این میزان کمتر باشد، طبیعی است.

حالا اگر از این میزان بزرگ‌تر شد جراحی‌اش می‌کنید؟!
نه! ما حتی افرادی را داشته‌ایم که با کیست‌هایی به اندازه 18 سانتی‌متر و بیشتر مراجعه کرده‌اند اما بیش از 90 درصد آنها جراحی نشدند و با درمان‌های دارویی به کیست فرصت داده‌‌ایم تا جذب شود و از بین برود. اما کیست‌هایی را که باقی بمانند، مورد بررسی بیشتری قرار می‌دهیم. ما این ارزیابی را بر حسب سن انجام می‌دهیم. اگر خانمی در سن یائسگی کیست 3 تا 5 سانتی‌متری‌ داشت نباید به این راحتی از آن گذشت و باید اقدامات جدی‌تری برایش انجام داد. در هر حال، شرح حال بیمار، سن و علائمی که با آن مراجعه کرده برای ما مهم است